arfa

drewniana rama z drucianą siatką o różnej gęstości oczek do przesiewania ziarna

baba

pionowy element kołowrotu, na który nawija się linę lub łańcuch umocowany do dyszla; pomaga w obracaniu wiatraka do wiatru

bęben hamulcowy

walec, na który jest nawijana lina poruszająca prasę od hamulca

biczysko (bicycho)

element hamulca wiatraka, belka łącząca stawidło opasujące koło z prasą

biegun

górny, ruchomy kamień młyński

bruzdy

Rowki wykuwane w kamieniach młyńskich na ich powierzchni roboczej. Ich głębokość zależy od rodzaju ziarna oraz otrzymywanej mąki. Bruzdy poprawiają rozcierania ziarna, chłodzą mlewo i ułatwiają jego przesuwanie się na zewnątrz kamieni.

bursztyk (buśtyk)

górna belka nośna osi skrzydła, tkwiąca w głowicy wału; niekiedy jeden z bursztyków jest wykonany ze stali

burtnica

ramię skrzydła (śmigi), do którego są przymocowane końce mieczy i knapy

cap (czop)

wierzchołek sztembra, na którym osadzona jest mącznica; wystający element wału

cewie (cewka, cewia, sześciornica)

koło trybowe osadzone nieruchomo na wrzecionie lub na wale pionowym. Tworzy je para tarcz o różnych średnicach, połączonych kołkami (laskami). Służy ono przeniesieniu napędu z koła palecznego na biegun.

cylinder

odsiewacz cylindryczny do mąki; ma kształt sześciokątnego graniastosłupa, którego ściany pokryte są gazą młyńską (dawniej mosiężną siatką);

czapa (chełm)

obracalna część budynku wiatraka holenderskiego

drzwi mączne

prowadzące na pierwszą kondygnację, odbierano przez nie mąkę

drzwi wejściowe

prowadzące na pierwszą kondygnację wiatraka; w wielu młynach pełniły równocześnie rolę drzwi mącznych

drzwi zbożowe

prowadzące na drugą kondygnację, dostarczano przez nie zboże

dranice

"darte"ręcznie wąskie, długie deszczułki równej grubości, służące do krycia dachu, pobijania ścian

dusiec

element hamulca wiatraka, krótka, pozioma belka dociskająca stawidło do koła palecznego

dyszel

drąg służący do obracania wiatraka śmigłami w kierunku wiatru

dziadek

kołek tkwiący w niskiej obudowie kamieni z przywiązanym sznurkiem przyciągającym żabę do sochy; reguluje równomierny zasyp ziarna w oko kamienia młyńskiego

elewator

podnośnik taśmowo-kubkowy transportujący mlewo z dolnej kondygnacji na górną

fartuch

płócienna płachta zakrywająca front skrzyni mącznej przybita od góry, wpuszczana dołem do środka

fazy

szerokie bruzdy na powierzchniach mielących kamieni młyńskich

francuzy

potoczna nazwa kamieni młyńskich, produkowanych z cementu i osadzonych w nim kawałków kwarcu sprowadzanego z Francji; zapewniały dużą dokładność w mieleniu zboża

ganek (mostek)

pomost wejściowy do koźlaka i paltraka

garnek duży

złożenie kamieni francuskich

garnek mały

złożenie kamieni ślązaków

głowica (głowa, łeb wału)

zakończenie wału skrzydłowego, w którym osadzone są naprzeciwlegle bursztyki skrzydła wiatraka; pierwotnie wykonywano je całkowicie z drewna, potem ze stali.

gonty

deszczułki krótsze od dranic, o klinowym przekroju. W szerszym brzegu jest wykonany rowek, w którym mieści się cieńszy brzeg sąsiedniej deszczułki. Używane głównie do krycia dachu.

holender

wiatrak wieżowy o nieruchomym budynku postawionym na rzucie koła lub wieloboku oraz ruchomym dachu (czapie, chełmie), obracającym się wraz ze skrzydłami

jagielnik

mlewnik kamienny do produkcji kaszy jaglanej z prosa

jarzmo

żelazna, najczęściej kowalskiej roboty,  klamra zamykana na śrubę z nakrętką spinająca bursztyki i szpice oraz łeb wału skrzydłowego

kachelek

łożysko z gniazdem na wrzeciono kamienia, znajduje się na podeldze

kamienie młyńskie

kamienie specjalnie przystosowane do mielenia zboża; najczęściej ze skał o strukturze gruboziarnistej, odpornych na ścieranie; do ich wyrobu najczęściej używano piaskowca szydłowieckiego, śląskiego, krakowskiego, bazaltu, porfiru, kwarcu; waga nowego kamienia to około jedna tona, dla zabezpieczenia przed pęknięciem czy uszkodzeniem, były opasane żelaznymi obręczami

kark wału (szyja)

część wału skrzydłowego obracająca się w łożysku na podwalnicy

klatka

ruchoma część wiatraka koźlaka, stanowiąca właściwy budynek, mieszczący mechanizmy młyńskie. Osadzona jest za pośrednictwem mącznicy i pojazdów na sztembrze.

knapa

poprzeczny element konstrukcji szkieletu śmigła, ukośnie umocowany do krótszej części miecza

koło klinowe

pionowe koło z klinowym wycięciem na jego zewnętrznym obwodzie

koło paleczne

drewniane koło zamontowane na wale skrzydłowym z osadzonymi na powierzchni bocznej palcami zazębiającymi się z kołkami cewia. przenosi ono ruch obrotowy wału na ruch kamieni młyńskich

koło pasowe

walcowate koło, na którym obracały się pasy transmisyjne

koło trybowe

pionowe lub poziome koło, w którym zęby umieszczone sa na jego zewnętrznym obwodzie

kołowrót

urządzenie do nawijania liny lub łańcucha przymocowanego do dyszla i obracające wiatrak

korczyna

korytko ustawione pod koszem zasypowym, którym zsuwa się ziarno w oko kamienia młyńskiego

kosz

czworoboczna skrzynka umieszczona nad złożeniem kamieni, służąca do wsypywania ziarna przeznaczonego do zmielenia

kozioł (stolec wiatraczny, podbudynek)

nieruchoma podstawa koźlaka, składa się z pary skrzyżowanych podwalin (przyciesi) zaczopowanego w nich sztembra , zastrzałów (kozłów) i siodła.

koźlak

najstarszy typ wiatraka, charakteryzuje się ruchomą bryłą - cały budynek młyna obracany jest wokół sztembra; nieruchome podparcie wiatraka nosi nazwę kozła, stąd też jego nazwa.

krzyżak

skrzyżowanie podwalin, na których spoczywa cały ciężar wiatraka koźlaka. Ułożony jest na kamieniach polnych lub na murowanym fundamencie.

krążyna

drewniane, kołowe podstawy, stanowiące element holendra i paltraka; między nie montowano prowadnice z rolkami; krążyna dolna była nieruchoma, a górna na której montowano ruszt, była ruchoma

leżak (spodek)

dolny, nieruchomy kamień młyński

łubie (balia)

 obudowa drewniana lub metalowa na złożenie kamieni młyńskich, zapobiegająca rozsypywaniu się mąki

mazury

kamienie młyńskie produkowane z szydłowieckiego piaskowca

mącznica (belka mączna)

główna belka nośna wiatraka koźlaka, osadzona poziomo na sztembrze; podtrzymuje całą konstrukcję wiatraka

miecz

poziomy element konstrukcji skrzydła, przechodzący przez szpicę; z jednej strony miecze kończą się w burtnicy, z drugiej są na nich zamontowane knapy

mlewnik walcowy (walce)

walec metalowy służący do mielenia ziarna z dużą precyzją, zastępował, lecz nigdy całkowicie nie wyparł tradycyjnego złożenia kamieni młyńskich; miał większą wydajność niż kamienie młyńskie

młynisko

teren, na którym sytuowano wiatrak, o granicach wyznaczonych zasięgiem dyszla oraz skrzydeł będących w ruchu

na dole

pierwsza kondygnacja

na górze

druga kondygnacja

mlewo

zmielone ziarno poddawane kolejnemu procesowi mielenia

naczółek (ścięcie)

ukośne ścięcie dachu od strony śmig

napirzyć śmigi

włożyć lub wyjąć ze skrzydeł elementy zapierzenia, w zależności od warunków wietrznych

naprożnice

belki nośne ściany wietrznej i tylnej, leżące na pojazdach

narożnik

narożny słup konstrukcji ścian

obitka

opierzenie ścian wiatraka, oszalowanie deskami

oczep

wieniec czterech górnych belek klatki wiatraka

okiennica

wyjście na wał

okno

otwór nad drzwiami mącznymi na drugiej kondygnacji wiatraka

oko

otwór w kamieniu młyńskim

ostrzenie (nakuwanie)

wykuwanie bruz na powierzchni mielącej kamieni młyńskich

pakarnia

pojemnik skrzynkowy na odsianą mąkę

pal

krótka oś żelazna lub drewniana, wokół której obraca się wiatrak paltrak

paltrak

wiatrak, w którym budynek obraca się na kolistej szynie wmurowanej w fundament

palec

tryb osadzony w kole palecznym

paprzyca

rozwidlona żelazna sztabka umieszczona na spodniej części górnego kamienia, leży na wrzecionie i służy do przeniesienia obrotowego ruchu cewi na kamienie

perlik (kiecaber)

 mlotek o końcach pokrytych nacinkami w kształcie stożków, służy do wyrównywania powierzchni mielących kamieni

pióra (napiór, lotki)

darte deszczułki sosnowe lub jodłowe, zdejmowane lub dokładane do skrzydeł wiatraka w zależności od siły wiatru

podelga

krótka beleczka systemu regulacji rozstawu kamieni, na niej jest ulokowany kachelek

poduszki

drewniane elementy łączące ze sobą mącznicę i sztember

pojazdy (poślizgi)

dwie równoległe, ruchome belki położone na siodle, obejmujące z dwóch stron sztember, wokół którego się obracają,; stanowią elementy nośne wiatraka; na wystających poza wiatrak końcach opiera się pomost, z którego wchodzi się do środka wiatraka

prowadnica (szyna)

metalowa szyna przymocowana do krążyny ułożonej na fundamencie paltraka; toczą się po niej żelazne rolki w paltraku i holendrze

podwalnica

gruba, duża belka, zazwyczaj dębowa, z łożyskiem w którym obraca się wał

podwalniczka

krótka belka z lożyskiem, w którym obraca się cienki koniec wału

pytel

prymitywny odsiewacz mąki w kształcie rękawa uszytego z rzadko tkanego materiału lub jedwabiu

razówka

zboże przemmielone jeden raz; mąka ciemna i grubo zmielona

prasa

 element systemu hamulcowego wiatraka, pozioma belka usytuowana wzdłuż ściany, podnoszona lub opuszczana powoduje zaciśnięcie lub rozluźnienie hamulca

regulator

urządzenie do automatycznego regulowania rozstawu kamieni, działające na zasadzie siły odśrodkowej

rękaw

wykonany z grubego płótna, podłączony do koryt spustowych, przez które przechodzi mlewo

rolki

kółka wykonane z żelaza, na których obraca się budynek paltraka, w holendrze zaś jego czapa

rygle

poziome elementy konstrukcji ścian

rygle mączne

główne elementy konstrukcji ścian bocznych, spoczywające na końcach mącznicy

ryzak z zasuwką

drewniane koryto prowadzące z górnej kondygnacji na dolną, którym zsypywały się otręby, śruta itp.

serce

pierwszy pierścień kamieni wokół oka we francuzach

siodło

cztery płaskie belki, ułożone poziomo wokół sztembra, stanowiące płaszczyznę, na której spoczywają i obracają się pojazdy podtrzymujące od spodu budynek wiatraka

socha

pionowa, żelazna, ruchoma oś, tkwiąca w sztodze, przechodząca przez cewie i dolnym rozwidleniem obejmująca paprzycę

staciwa

konstrukcja dla kosza zasypowego

stawidło

 urządzenie hamulcowe w wiatraku, drewniane obejmy nałożone na koło paleczne

szneka z gwintem

korytko skrzyni mącznej odprowadzające mlewo do skrzyni, wewnątrz znajduje się drewniana ślimacznica

szpica

pionowe elementy konstrukcji szkieletu śmigła, stanowiące przedłużenie od zewnętrznej strony bursztyka

szprosy

poziome elementy odsiewacza w skrzyni mącznej, łączące szpryszki; do nich przybijano gazę młyńską

szpunt

klin zamykający gniazdo osadzenia sochy w sztodze

sztember (sztymber, król)

pionowy słup osadzony w miejscu skrzyżowania podwalin, u góry zakończony czopem, na którym obraca się mącznica

sztoga

belka w której tkwi koniec sochy

ściana od cylindra

ściana boczna od strony skrzyni mącznej, lewa patrząc od strony drzwi wejściowych

ściana ode drzwi

ściana wejściowa

ściana od stawidła

ściana boczna prawa, patrząc od strony drzwi wejściowych

ściana odwietrzna

ściana od strony skrzydeł wiatraka

ślązaki

kamienie młyńskie wykonane z piaskowca

śmiga

skrzydło wiatraka, młyn wietrzny ma dwie śmigi i cztery końce

śruba

urządzenie do podnoszenia kamieni młyńskich (rysunek pochodzi z książki prof. Jana Święcha Tajemniczy świat wiatraków)

wał

poziomy wał napędowy z przytwierdzonymi skrzydłami i osadzonym kołem palecznym, główny wał transmisyjny mechanizmu napędowego wiatraka

winda

system kół i przekładni pozwalający na podnoszenie i opuszczanie worków ze zbożem i mąką

wrzeciono

pionowa żelazna oś ruchoma, na której spoczywa wierzchni kamień (biegun) za pośrednictwem paprzycy; dolny koniec wrzeciona spoczywa w kachelku umieszczonym na sztodze

wystawa (okap)

nadwieszona część dachu, wystająca poza lico ściany wejściowej, zazwyczaj podparta dwoma prostymi lub ozdobnymi  zastrzałkami

zapinka

element mocujący płachtę do szpicy i do burtnicy (razem z żabką)

zastrzał

ukośna belka lub słupek, wzmacnia i usztywnia konstrukcję

zastrzałki

ozdobnie wycięte elementy podpierające wystawę przy słupach narożnych

zasypać ziarno

wsypać ziarno do kosza zasypowego

żaluzja

młodszy typ napióru, tworzą go pióra (lotki) osadzone osiowo, prostopadle do śmigi, można je odpowiednio nachylać do wiatru

złożenie kamieni młyńskich

zestaw dwu leżących poziomo jeden na drugim kolistych kamieni: dolnego (leżak) - nieruchomego, i górnego (biegun)  - ruchomego, obracanego przez wrzeciono.

żubrownik

złożenie kamieni młyńskich służące do obłuskiwania ziarna (wstępna obróbka).